AYASOFYA KİMİN MESELESİDİR?

EKREM BUĞRA EKİNCİ

1931’de Amerikan Bizans Enstitüsü adına arkeolog Thomas Whittemore hükûmete müracaat edip Ayasofya Camii’ndeki mozaikleri tamir için izin aldı. 1934’te İnönü’nün Maarif Vekili Abidin Özmen, camiyi vakıflardan alıp kendi bakanlığına naklettirdi. Müze fikri de o arada çıktı. Gazi bu iş için 1’i Alman 9 kişilik bir komisyon kurdu. Prof. Eckhard Unger dışındakiler, ibadete kapatılmasını tavsiye etti. Eckhard, ibadethane olarak kullanılırsa, caminin daha iyi bakılacağını düşünüyordu.

Whittemore’un hamisi zengin Amerikalı iş adamı Charles Crane, cumhuriyetin kuruluşunda Ankara’ya destek olmuştu. Onun adamının arzusunu geri çevirmek olmazdı. 24 Kasım 1934’te bakanlar kurulu kararıyla, parasızlık ve -her ne demekse- “Bütün Şark âlemini sevindireceği” gerekçesiyle Ayasofya’nın ibadet dışındaki kısımları müzeye dönüştürüldü. 1 Şubat 1935’te de müze olarak halka açıldı.

Kararda ibadete kapatılma ifadesi geçmiyordu. Ama Özmen’in başvekâlete gönderdiği teklif yazısındaki, “Ayasofya, müzeye çevrildiği takdirde İstanbul’un turistik değeri bir kat daha artacaktır. Ayasofya’da namaz kılanlar pek yakınındaki büyük küçük birçok camide dinî vazifelerini yapabileceklerdir” ifadesi maksadı ortaya koymaktadır.

Cami kapatılınca, halıları kesilerek sağa sola dağıtıldı. Şamdanları eritilmek üzere dökümhaneye götürüldü. Levhalar ise çok büyük olduğu için çıkarılamayıp depoya kaldırıldı. Bunlar Adnan Menderes devrinde tekrar asıldı. Caminin yanında, İstanbul’da Osmanlıların ilk üniversitesi olan Ayasofya Medresesi de yıkıldı. Whittemore, Kariye Camii’ni de müze yaptırmaya muvaffak oldu.

İbrahim Hakkı Konyalı anlatıyor: 1934’te Tan gazetesinde iken Arkeoloji Müzesi mimarı Kemal Altan geldi. Ağlayarak, “Hoca, bugün Ankara’dan gelen emir üzerine Küçük Ayasofya’nın iki minaresini temeline kadar indirdik. Bu gece de Ayasofya’nın dört minaresini indireceğiz” dedi. Bunun üzerine kendisine “Minareler kubbenin desteğidir; yıkılırsa, Ayasofya da yıkılır” mealinde bir rapor yazdırttım. Bunun neşri üzerine yıkımdan vazgeçildi.

Ayasofya Camii, 11 asır kilise, 5 asır cami olarak hizmet verdikten sonra, Bizans mozaikleri uğruna 1934’te sıhhati hâlâ münakaşa mevzuu bir bakanlar kurulu kararnamesi ile müzeye dönüştürüldü. Ardından da ibadete kapatıldı.

Kararname “Etrafındaki vakıflara ait binaların yıkılarak temizlettirilmesi ve diğer binaların istimlâk, yıkma ve binanın tamir ve muhafazası masrafları Maarif vekilliğince verilmek üzere Ayasofya Camii’nin müzeye çevrilmesi tasvip ve kabul olunmuştur” diyor. Sonradan Kültür Bakanlığı kurulunca, müzeler buraya bağlanmıştır.

Gerçekte böyle bir bakanlar kurulu kararı olmadığı; o zaman Gazi’nin başka imzalarına benzemeyen K.Atatürk imzasının sahte olduğu; çünki kararname tarihinde henüz soyadı olmadığı; henüz “Gazi M. Kemal” imzasını kullandığı; kararın sonraki Maarif Vekili Hasan Âli Yücel tarafından düzüldüğü söylenir. Karar, Resmî  Gazete’de neşredilmediği gibi, sıra numarası da yoktur. Yalnızca 1947’de hazırlanan eski eserler mevzuatı adlı broşürde yer alır.

Kararname, anayasa, borçlar ve vakıf hukukuna; Vakıflar Kanunu ve mabedlerin başka maksatlarla kullanılamayacağına dair 6570 sayılı kanuna aykırıdır. Sultan Fatih, kendi servetiyle kurduğu vakfa bağlı Ayasofya’yı camilikten çıkaranlara lanet eder. Hâlbuki ihtilâlin kendi kanunu vardır. Burada adalet ve insan hakları aranmaz.

2000’li senelerde bir cemiyet, kararnamenin iptali için başbakanlıktan bir cevap alamayınca, Danıştay’a dava açtı. Dava reddedildi. Din ve vicdan hürriyetinin ihlali gerekçesiyle Anayasa Mahkemesi’ne gitti. Yine reddedildi. Herkeste bu hususta sessiz bir mutabakat var gibidir.

Demokrat Parti hükûmeti iktidara gedikten sonra Ayasofya’yı ibadete açmayı düşündü. Milliyetçiler Cemiyeti bunu müdafaa edenlerin başında geliyordu. Avukat Bekir Berk, hükûmete açık mektubunda, Ayasofya’nın bu hâline yalnızca Yunanlıların sevineceğini söylediği için laikliğe aykırı davranmaktan dolayı hakkında dava açıldı; mecmuası da kapatıldı.

Tam o sırada “Ayasofya’nın cami olmasını isteyenlerin kafası ezilmelidir” diyen gazetenin yazarı Ahmet Emin Yalman, Malatya’da Hüseyin Üzmez adlı bir genç tarafından vuruldu (1952). NATO sebebiyle  Yunanistan’ı gücendirmekten çekinen hükûmet, bu provokatif hâdise üzerine iyice geri adım atmak zorunda kaldı.

1967’deki ziyaretinde Papa VI. Paul, Ayasofya’da diz çöküp dua etmek istediğinde, Dışişleri Bakanı Çağlayangil, “Burası cami ya da kilise değil, müzedir. Burada dinî tören yapılamaz” diyerek inkılâbın onurunu korumuştu.

Sultan Mecid’in yaptırdığı Hünkâr Mahfili, 8 Ağustos 1980’de Süleyman Demirel tarafından ibadete açıldı ve Ayasofya’dan tekrar ezanlar okunmaya başladı ise de, 12 Eylül’den sonra eskiye dönüldü.

1992’de Yıldırım Akbulut Hünkâr Mahfili’ni tekrar ibadete açtı; tamamını açmayı da vadetti; ama tepetaklak oldu. Tapusu, bugün bile Sultan Fatih Vakfı üzerine kayıtlı Ayasofya’yı, açmaya, MSP dâhil hiçbir hükûmetin gücü yetmedi.

Yıllarca Ayasofya kürsüsünde ders veren Abdülhakîm Arvâsî hazretlerinin, “Yıkılsa da Müslümanlar zilletten kurtulsa!” dediği rivayet edilir.

Suat Hayri Ürgüplü’nün başbakanlığı sırasında (1965) Mehmed Şevket Eygi, Bugün gazetesinde Ayasofya’nın ibadete açılması istikametinde neşriyat yaptı. Necip Fâzıl da bu mealde Millî Türk Talebe Birliği’nde bir konferans verdi. Bunlar amme efkârında bir uyanışa yol açtı. Gençler Ayasofya önünde nümayiş yaptı.

Bunun üzerine Devlet Bakanı Mehmet Altınsoy radyoda: “Bizim de hükûmet olarak düşüncemiz böyledir” dedi. Ertesi gün Hürriyet gazetesinde, “İnönü, başbakanı ziyaret etti. Devlet arşivlerinin ehemmiyeti hakkında bilgi verdi” haberi çıktı. Hemen ardından hükûmet, Altınsoy’u yalanladı. Hâdise, çoklarının hatırına Yunanistan ile yapılmış gizli bir anlaşma dedikodusunu getirdi.

1930’ların başında Balkan devletleri arasında bir ittifak mevzubahisti. Balkan Paktı denilen bu anlaşma hususunda Atatürk’ün Celal Bayar’a, “Ayasofya’yı müze yapsak, Yunanistan’a bir jest olur!” dediği malumdur. Belki Atina çoktan bu anlaşmaya razıydı da, taviz için ortalığı velveleye vermişti.

Ama esas dedikodu başkadır: 1934 Balkan Paktı öncesinde, Yunan gazeteleri, Gazi’nin ailesiyle alâkalı bazı vesikaların bulunduğu iddiasıyla hakaretamiz yazılar neşretmişti. Güya Atina, amme efkârının hoşuna gitmeyecek bu neşriyatın durdurulması karşılığında, Ayasofya’nın kiliseye dönüştürülmesini istiyor; Ankara, kilisenin Müslümanlarda infial meydan getireceği gerekçesiyle, şimdilik müze yapılmasına razı geliyor.

Bizans’ta resimleri haram kabul eden ikonoklazma (ikona kırıcılık) cereyanı devrinde (726-842), mozaiklerin tamamı kazınmıştı. Sonra yapılanların üstü, fethin akabinde alçı ile kapatılmıştı. Bir kısmı da zaman içinde kazındı. Sağlam kalanların çoğu da 1894 zelzelesinde döküldü. Müze yapılmadan evvel günlerce polis kordonu altında tutulması, içindeki mozaiklerin çoğunun, müzeye bahane olsun diye sonradan yapıldığı kanaatini hâsıl etmiştir. Hâlbuki mozaiklerle zemin arasına ahşap bir asma kat yapılarak cami muhafaza edilebilirdi. Turistler, Sultan Ahmed Camii gibi gezerdi. Kaldı ki canlı resmi bulunan yerde namaz kılıp kılmamak Müslümanların şahsî meselesidir.